ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 9، آذر 1401 ، شماره پی در پی 79

تأثیر مکتب رئالیسم سوسیالیستی روسی بر سطح فکری رمانهای فارسی

صفحه (1 - 26)
الهام فرزام (نویسنده مسئول)، مسعود روحانی ، فرزاد بالو ، احمد غنیپور ملکشاه
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1400

چکیده

زمینه و هدف: کشور روسیه در جریان برخوردهای تاریخی و فرهنگی خود با ایران توانست با خلق و صدور مکتب رئالیسم سوسیالیستی تأثیر شگرف و بایسته ای بر سطح فکری نویسندگان ایرانی بگذارد. در واقع از پس پی ریزی شیوۀ جدید در روسیه و برجسته شدن نقش ایدئولوژیک هنر، حضور و وفور انگاره های فکری حزبی، خاصه پس از برگزاری اولین همایش نویسندگان ایران در تیر ۱۳۲۵ ش. نه تنها سبب تأثیرپذیری نویسندگان ایرانی از آن انگاره ها و بتبع نگارش رمانهای حزبی شد، بلکه در برخی برهه ها (خاصه دهه های چهل و پنجاه) مضمونهای اصلی آثار برجستۀ کشور، برگرفته از آرمانها و شعارهای این جریان بود.

روش مطالعه: مقالۀ حاضر بر مبنای روش تحقیق توصیفی ـ تحلیلی و با بهره گیری از ابزارهای کتابخانه ای نوشته شده است. جامعۀ آماری پژوهش شامل هشت رمان، چهار رمان روسی: مادر از گورکی، چگونه فولاد آبدیده شد؟ از استراوسکی، سیل آهن از سرافیموویچ، و شکست از فادیف، و چهار رمان فارسی: چشمهایش از علوی، دختر رعیت از اعتمادزاده، شوهر آهوخانم از علی محمّد افغانی، و همسایه ها از احمد محمود میشود.

یافته ها: مهمترین مؤلفه های فکری و انگاره های رئالیسم سوسیالیستی موجود در رمانهای روسی و ایرانی عبارتند از: «حزبی نویسی»، «مردمگرایی و توجّه به تودۀ محروم»، «ارائۀ تصویری خوشبینانه در اثر»، «تیپ سازی»، «تحوّل شخصیتها»، «دین گریزی»، «نمایش ریشۀ مادی پدیده ها» و «رئالیسم».

نتیجه گیری: رمانهای ایرانی تأثیر بسزا و انکارناشدنی از رمانهای روسی پذیرفته اند که در ذیل مکتب رئالیسم سوسیالیستی نوشته شده اند. در واقع نویسندگان ایرانی بعنوان روشنفکرانی کارا، روشنگر و جهتدار در اندیشه های سیاسی، با بکارگیری تفکّرات حزبی نویسندگان روس در رمانهای خود، ضمن خلق آثاری مشابه، انگاره های آرمانی و انقلابی را وارد جامعه میکنند؛ انگاره هایی که تا پیش از آن در سپهر فکری ادبیات فارسی مطرح نبود. بااین حال باید ذکر کرد همسانیهای فکری نویسندگان روسی و ایرانی کاملاً یکسان نیست و نویسندگان ایرانی علیرغم تأثیرپذیری، با عنایت به شرایط متفاوت جغرافیایی و فرهنگی، تغییرات محسوسی را اعمال کرده اند.

کلمات کلیدی
سبک فکری , رئالیسم سوسیالیست , انگاره های انقلابی , رمانهای حزبی

• آستروسکی، نیکلای الکسویچ. (1357). چگونه فولاد آبدیده شد؟. ترجمۀ بهرام، تهران: طوفان.
• احمدی، بابک. (1382). حقیقت و زیبایی. چاپ ششم، تهران: نشر مرکز.
• اعتمادزاده، محمود. (1342). دختر رعیت. چاپ دوم، تهران: نیل.
• افغانی، علی محمّد. (1372). شوهر آهوخانم. چاپ دهم. تهران: نگاه.
• برلین، آیزیا. (1377). متفکّران روس. ترجمۀ نجف دریابندری. تهران: خوارزمی.
• بشیریه، حسین. (1396). تاریخ اندیشه های سیاسی در قرن بیستم؛ اندیشه های سیاسی مارکسیستی. کتابخانۀ الکترونیکی امین.
• بهار، محمّدتقی. (1369). سبک شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی. جلد اول. تهران: امیرکبیر.
• پلخانف، گئورگی. (1357). هنر و زندگی اجتماعی. ترجمۀ منوچهر هزارخانی، تهران: آگاه.
• خزائل، حسن. (1384). فرهنگ ادبیات جهان. تهران: کلبه.
• داد، سیما. (1375). فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.
• دستغیب، عبدالعلی. (1358). نقد آثار بزرگ علوی. تهران: فرزانه.
• رضایتی کیشه خاله، محرم. و مجید جلاله وند آلکامی. (1393). تاریخ باوری و اسطوره ی رهایی در رمانهای رئالیسم سوسیالیستی ادبیات فارسی، نقد ادبی، 3 (27)، صص 67 ـ 29.
• روشنفکر، کبری. کاوه نوش آبادی، علیرضا. و میرزایی، فرامرز. (1395). رویکرد واقع گرایانه تاریخی در رمان الزلزال طاهر وطار، جامعه شناسی تاریخی، 8 (1)، صص 208 ـ 189.
• ساچکوف، بوریس. (۱۳۶۲). تاریخ رئالیسم. ترجمۀ محمّدتقی فرامرزی، تهران: تندر.
• سرافیموویچ، آلکساندر. (1360). سیل آهن. ترجمۀ م. سجودی. تهران: نگاه.
• سلدن، رامان. و ویدوسون پیتر. (1377). راهنمای نظریۀ ادبی معاصر. ترجمۀ عباس مخبر، چاپ دوم، تهران: طرح نو.
• سیّدحسینی، رضا. (1387). مکتبهای ادبی. جلد 1. چاپ 15. تهران: نگاه.
• سیم، استوارت. (1389). مارکسیسم و زیبایی شناسی. ترجمۀ مشیّت علایی. تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری.
• شجاعی زند، علیرضا. (1379). آنک مسیح... اینک انسان. هفت آسمان، فصلنامۀ تخصصی ادیان و مذاهب، 8 (2)، صص 55 ـ 35.
• شمیسا، سیروس. (1382). سبک شناسی شعر. چاپ ششم. تهران: فردوسی.
• صادقی محسن آباد، هاشم. (1393). تأمّلی در اصول و بنیادهای رئالیسم در ادبیات، نقد ادبی، 7 (25)، صص 70 ـ 41.
• علوی، بزرگ. (1387). چشمهایش. چاپ نهم، تهران: نگاه.
• فادیف، الکساندر الکساندروویچ. (1360). شکست. ترجمۀ رضا شلتوکی. چاپ چهارم. تهران: حزب تودۀ ایران.
• قزل سفلی، محمّدتقی. (1389). رئالیسم سوسیالیستی چیست؟، زنده رود: فصلنامۀ فرهنگ و هنر، ادب و تاریخ، شمارۀ 52، صص 30 ـ 9.
• قزل سفلی، محمّدتقی. (1391). زیبایی شناسی و سیاست. بابلسر: انتشارات دانشگاه مازندران.
• کعب اصل، فاطمه. فرهادی، نوازالله. و ابراهیمی، رقیه. (1398). بررسی و تحلیل عنصر پیرنگ مبتنی بر عشق، اخلاق و معنویت در سه داستان کوتاه بزرگ علوی، جمالزاده و آل احمد، فصلنامۀ عرفان اسلامی، 15 (59)، صص 374 ـ 353.
• کوچکی، زهرا. (1389). بررسی سیمای زن در رمان شوهر آهوخانم، اندیشۀ ادبی، 2 (6)، صص 109 ـ 85.
• گلدمن، لوسین. (1371). جامعه، فرهنگ و ادبیات. ترجمۀ محمّدجعفر پوینده، چاپ دوم، تهران: پوینده.
• گلشیری، هوشنگ. (1380). باغ در باغ (مجموعه مقالات). چاپ دوم، تهران: نیلوفر.
• گورکی، ماکسیم. (1382). مادر. ترجمۀ علی اصغر سروش. تهران: هیرمند.
• محمود، احمد. (1357). همسایه ها. چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
• محمود، احمد. (1384). مدار صفردرجه. تهران: معین.
• نبوی نژاد، حسام الدین. (1389). مسکو ـ پترزبورگ (گذری و نظری)، زنده رود، 52، صص 198 ـ 189.
• ولک، رنه. (1388). تاریخ نقد جدید. ترجمۀ سعید ارباب شیرانی، جلد اول، تهران: نیلوفر.
• یوسفی، حسین علی. (1382). پژوهش و نگارش (روش تحقیق و مرجع شناسی در ادبیات فارسی). تهران: چاپار.
• Religion. Lenin. (2007). READ BOOKS, ISBN: 978-1-4086-3320-5.